طلا چکونه تشکیل می شود و ذخایر طلا در کجا قرار دارد؟ روش تشخیص طلا چیست؟
طلا مادهی معدنی بسیار کمیابی است که با رنگ طلایی و جلای فلزی درخشان خود قابل تشخیص است. این مادهی طلاییرنگ به دلیل ویژگیهای خاص خود، مثل کمیاب بودن، مقاومت در برابر خوردگی، هدایت الکتریکی بالا، خاصیت شکلپذیری و انعطافپذیری، درخشش و زیبایی و البته کاربرد زیادی که در صنعت دارد، بسیار محبوب و ارزشمند است.
طلا چیست؟
طلا عنصر شیمیایی با نماد Au و عدد اتمی 79 است. طلای خالص با رنگ زرد روشن و اندکی مایل به قرمز یا سفید شناخته میشود. طلا به طور طبیعی تشکیل میشود و در طبیعت به طور خالص، یا همراه با عناصری مانند نقره، مس، پالادیوم و تلوریوم یافت میشود.
از همان آغاز که انسان طلا را شناخت و کشف کرد، به ارزش این ماده پی برد. کمیاب بودن و زیبایی خاص این ماده، در کنار خواص ویژهای که دارد، آن را برای انسان به مادهای محبوب تبدیل کرد. طلا شاید پرکاربردترین مادهای است که از معادن استخراج میشود. علاوه بر ساخت جواهرات و سکه، از این مادهی درخشان در ساخت قطعات الکترونیکی، مصارف پزشکی و صنایع کوچک و بزرگ استفاده میشود.
طلا چگونه تشکیل میشود؟
تمام طلایی که در سیارهی زمین موجود است، از باقیماندهی ستارگان مرده تشکیل شده است. هنگام تشکیل کرهی زمین، عناصر سنگین مانند طلا و آهن به درون هستهی زمین نفوذ کردند. ما در مورد چگونگی رسیدن طلای موجود در هستهی زمین به گوشته و پوسته مطمئن نیستیم اما دانشمندان معتقدند در حدود 4 میلیارد سال پیش، کرهی زمین توسط سیارکها و شهابها بمباران شده و این برخوردها روی هستهی زمین تأثیر گذاشته و مقداری از عناصر آن، به سطح زمین رسیده است. طلا در سطح زمین، در سنگها و محیطهای مختلف پراکنده شده که ممکن است خالص یا ترکیبشده با عناصری مثل نقره، مس یا پالادیوم باشد. به این طلای ترکیبشده با سایر فلزات، طلای بومی گفته میشود.
فرسایش سنگهای حاوی طلا به مرور باعث آزاد شدن این عنصر میشود. چون طلا فلزی سنگین است، در بستر رودخانهها، رسوبات آبرفتی و حتی اقیانوسها فرو مینشیند. اخیراً تحقیقاتی انجام شده که نشان میدهد بعضی میکروبها نقش مهمی در تسریع فرایند تشکیل ناگت طلا و دانهای دارند. همچنین زمینلرزهها، و تبخیر آب سرشار از مواد معدنی مثل سیلیس و طلا، عناصری در شکستگیهای گسلی به جا میگذارد که حاوی طلا هستند. چطور؟ با وقوع زمینلرزه آب به سطح زمین نفوذ میکند و شرایط دما و فشار در این عمق از زمین به صورتی است که آب ناگهان تبخیر شده و سیلیس به کوارتز تبدیل میشود. طلا نیز به صورت رگههایی باقی میماند.
اشکال مختلف طلا در طبیعت
طلای بومی معمولاً به صورت ذرات میکروسکوپی در میان کانیهای کوارتز، سولفید و پیریت یافت میشود. این نهشتهها را ذخایر رگهای کانسار طلا میگویند.
طلا همچنین میتواند به صورت پولک مانند، دانهای و قطعات بزرگتر که ناگت طلا گفته میشوند تشکیل شود. این اشکال در کانسارهای آبرفتی به نام نهشتههای پلاسری شناخته میشوند. ناگتهای طلا از طریق هوازدگی و شستشوی سنگهای دارای طلا و تجمع و جوش خوردن ذرات ریز عنصر طلا ایجاد میشوند.
علاوه بر مواردی که گفته شد، عنصر طلا میتواند به صورت ترکیب شده با عنصر تلوریم در قالب کانیهایی همچون کالاوریت، کرنریت، ناگی آژیت، پتزیت، سیوانیت تشکیل شود. در مواردی نیز ممکن است به صورت ترکیب با عناصر مس (آلیاژ آئوریکوپرید)، سرب (آلیاژ نُوودنپریت) و جیوه (آلیاژ ویشانیت) تشکیل شود. به صورت نسبتاً نادرتری نیز، امکان دارد عنصر طلا با عناصر بیسموت (کانی بیسموتیت) و آنتیموان (کانی مالدونیت) تشکیل شود.
ذخایر طلا
بیشتر ذخایر طلا، دارای منشأ آذرین بوده و یا اینکه از تمرکزهای سطحی سرچشمه میگیرند و تعداد کمتری از ذحایر طلا بر اثر کنتاکت متاسوماتیزم به وجود میآیند. ذخایر رگهای اکثرا در اثر محلولهای هیدروترمال حاصل میشوند. طلا در تودههای معدنی از منشأ گرمابی، همراه پیریت، کوارتز و یا همراه کروزیت و سایر کانیهای منگنز و باریتین تشکیل میشود. (جهت آشنایی با معادن بزرگ طلا در ایران و جهان به این مطلب مراجعه نمایید)
اسمیرنف و گنیزبرگ کانسارهای طلا را به ۵ گروه زیر تقسیم میکنند:
- اسکارن
- هیدروترمال مرتبط با تودههای نفوذی
- هیدروترمال مرتبط با سنگهای آتشفشانی
- دگرگونی
- پلاسر
همانطور که گفته شد متالوژی طلا در دورههای مختلف اتفاق افتاده است که مهمترین آنها پرکامبرین است. کانسارهای طلا دردوره پرکامبرین بسیار وسیع و گسترش یافتهاند. در این دوره طلا به شکل رگههای کواتز طلادار، پلاسرهای تغییر شکل یافته، اسکارن، رگههای پلیمتال، ماسیوسولفاید و انتشاری دیده میشود. این کانسارها در آمریکای شمالی، کانادا و داکوتای جنوبی دیدده میشوند. همچنین در سنگهای دگرگون شده ایالتهای وایومینگ، نیومکزیکو و آریزونا، به شکل رگههای کوارتز طلادار و انتشاری در سنگهای آتشفشانی دیده میشوند. قدیمیترین معدن طلای جهان در مصر و نوبیا نام دارد. این معدن در تشکیلات زمان پرکامبرین قرار دارد. این سنگها مصر و سودان، شرق نیل تا آفریقای جنوبی امتداد داشته و از خلیج عدن به طرف شرق آفریقا منحرف میشوند.
کانسارهای طلا از نوع مختلف در کشورهای آفریقایی بسیار گستردهاند و علاوه بر آنها در سپربالتیک در اروپا، کشورهای سوئد، نروژ، فنلاند و روسیه مشاهده میشوند. از معدن طلای مهم اروپا میتوان از معادن شبه جزیره کولا و معدن هاوری در فنلاند و منابع Skelleftea در سوئد و کارلیا در شوروی سابق و فالون و بولیدن در سوئد نام برد. از ذخایر پرکامبرین آسیا می توان از معادن مسیور هند و معادن طلای عربستان و رگههای کوارتز طلا دار کره در معادن اون سان، ناروپی، ساک جو و سن نام برد.
از این دسته کانسارها به تعداد زیاد در چین شناخته شده است. همچنین در سیر استرالیای غربی و بخشهای شمالی و جنوبی، نیوسالت ولز وتاسمتنی، تشکیلات پرکامبرین قابل پیگیری است. از معادن استرالیا، پترسن رنج Paterson Range، تننت کریک Tennant Creek، بروک کریک Creek Brock و ماریل بار Marble Bar قابل توجه میباشند.
دوران پالئوزوئیک که با کوهزاییهای آپالاشین در شرق آمریکای شمالی و اروپا مربوط است، رسوباتی را شامل میشود که در قسمتهای وسیعی از آمریکای شمالی رخنمونهای کوچکی را نشان میدهد. از آنجایی که این سنگها در بخشهای مرکزی قاره آمریکای شمالی کمتر دچار تغییرات زمینشناسی شدهاند لذا کانسارهای طلای اپیژنتیک در آنها یافت نمیشوند. سنگهای پالئوزوئیک در شرق آمریکا که به شدت چین خورده و توسط تودهای گرانیتی قطع شدهاند، تحت تأثیر کوهزایی آکادین و آپالاشین واقع شدهاند که کوهزایی آکادین در دوره دونین باعث تشکیل کانسارهای طلا شده است. در آپالاشین کمربندی از کانسارهای طلا از رودخانه پوتامیک نزدیک واشنگتن تا آلاباما کشیده شده است. همچنین در منطقه کنکورد طلا در دوره زمانی قدیمیتر از دونین تشکیل شده است طلا در این کانسارها به شکل آزاد و کمی هم به شکل تلورید دیده شده است.
کمربند نواسکویتا NOVA SCOTIA در کانادا نیز از دیگر مناطق طلادار پالئوزوئیک است که این کانسار از نوع رگههای کوارتز طلادار است. طلا در آن عموماً به صورت آزاد است و تلورید در آن مشاهده نشده است. کانسارهای مربوط به زمان پرمین در New Found Land و کبک (کانادا) با عیار کم تشکیل شده است. کانسارهای طلای پالئوزوئیک در آمریکای جنوبی شناخته شده اند ولی کانسار مهم اقتصادی طلا در آنها بسیار کم میباشد.
سنگهای پالئوزوئیک آفریقای جنوبی تحت تأثیر کوهزایی هر سینین واقع شدهاند. کانسارهای طلای مراکش در سنگهای پرکامبرین قرار دارن. طلای کانسارها از کوهزایی هرسینین منشاء گرفتهاند. در اروپا طلا در اورال و به مقدار کمتر در ویلز و بعضی نقاط دیگر یافت میشوند. در اسکاتلند ذخایر طلای پلاسر وجود دارد که احتمالاً سنگ مادر آنها مربوط به پالئوزوئیک است که به واسطه کوهزایی کالدونین از نظر طلا بارور شده است.
فلزات همراه کانسارهای طلا که در کانیسازیهای کالدونین و هرسینین در اروپای غربی تشکیل شدهاند و عمدتاً مشابه و شامل مس، نقره، روی، کادمیوم، بر، سرب و آرسنیک هستند. کبالت و نیکل در آنها نسبتاً کم است. این دو فعالیت کوهزایی در سراسر قاره آسیا موجب تشکیل کانسارهای طلا شده است. در اورال جنوبی و کوههای تیاشان و سلسله جبال حصار در ازبکستان کانسارهای طلا از نوع طلا – کوارتز سرشار از ارسنیک وجود دارد. در استرالیا دو دوره کوهزایی از آغاز اردویسین تا آغاز دونین و دیگری از پرمین تا تریاس تعریف شده است. منابع طلای کوهزایی این دوره شامل کانسارهای غنی طلا- کوارتز ویکتوریا، نیوساوت ولز و کانسارهای طلای نزدیک تاسمانیا میشود. در دوره دوم میتوان از کانسارهای طلای بندیگو Bendogo، کستل مین Castelmain، بالارات Ballarat، دیلس فورت و … نام برد.
کوهزایی اصلی دوران مزوزوئیک، کوردیلران Cordilleran در اواخر ژوراسیک و اوایل کرتاسه است. بعد از آن کوهزایی لارامید در اواخر کرتاسه و اوایل ترشیاری ایجاد شده است. کانسارهای طلا با منشاءکوهزایی کوردیلران غربی از شمال آمریکا تا آمریکای مرکزی گسترده است که مشتمل بر انواع مختلف کانسارهای طلا میباشد. از معادن قابل اهمیت دوران مزوزوئیک در آمریکا و کانادا میتوان از معادن طلا در کالیفرنیا و ایالت ارگان مثل مادرلود، Mother Lode، گریس ولی Grass Valley و کانسارهای آیداهو، واشنگتن و سایر ایلات غربی بریج ریور Beidge River، کاربیو Cariboo، Atlin آتلین و سایر مناطق در برتیش کلمبیا و کانسارهای آلاسکا مثل جونیو Juneau، فیر بنکس Fair BAnks و غیره نام برد. کانسارهای طلای مزوزوئیک در آمریکای جنوبی از اهمیت اقتصادی جندانی برخوردار نیستند. تعداد اندکی معادن طلا در شیلی و در مرز آن با آرژانتین مربوط به اواخر کرتاسه و اوایل ترشیاری وجود دارد.
اروپا و آفریقا در دوران مزوزوئیک در برگیرنده حادثه مهمی نیستند و لذا معادن طلایی نیز در این دوران دو قاره دیده نمیشود. غرب آسیا نیز همچون اروپا و آفریقا فعالیت شاحصی نداشته و معدن طلای آن بسیار محددود است. کوهزاییهای سیمرین و پسین و لارامید در ایران اثر کرده و ماگاتیسم وسیعی در دنباله آن رخ داده است و کانسارهای طلای اطراف همدان، آستانه اراک مربوط به همین فعالیت میباشد.
کمربند سنگهای مزوزوئیک در شرق آسیا از جنوب برنئو آغاز و از طریق شبه جزیره مالایا از چین عبور کرده و به شرق دور شوروی رسیده و از آنجا به کره جنوبی و جزیره هونشو در ژاپن میرسد. معادن و کانسارهای شناخته شده طلا در روی این کمربند اکثر کوچک هستند و فعالیت ندارند بغیر از معادن مربوط به مزوزوئیک شوروی که فعال هستند. کانسارهای این دوران در استرالیا بسیار محدودند.
در آخرین دوران از دورانهای چهارگانه زمینشناسی یعنی سنوزوئیک که شامل ترشیاری (پالئوژن، نئوژن) و کواترنری میشود یکی از مهمترین رخدادهای تمرکز طلا در پوسته جامد زمین اتفاق افتاده است. در ترشیاری کانسار های طلای هیپوژن ایجاد شده است. همچنین بزرگترین کانسارهای طلای پلاسری در دورههای ترشیاری و کواترنری تشکیل شدهاند که از اکسیداسیون این کانسارها طلای ثانویه به وجود آمده است. در زمان ترشیاری تعداد زیادی از نفوذیها از جمله سلها و استوکهای مونزونیتی و گرانیتوئیدی و پورفیریتهای وابسته در کوردیلرای آمریکا سنگهای پرکامبرین تا کرتاسه را قطع کردهاند. در اثر این عمل معادن طلا در آلاسکا، کانادا، مکزیک و آمریکای مرکزی ایجاد شده که به عنوان نمونه می توان از کانسارهای بریتیش کلمبیا British Colombia و جزایر آن آلاسکا Unalaska و کانسارهای طلا و نقره داسیتی مک Dusty Mac در نزدیکی آبشار Okanagan و … را نام برد. کانیسازی این کانسارها به شکل رگههای کوارتز همراه با پیریت، ارسنوپیریت، اسفالریت، گالن و طلای آزاد میباشد.
زمان ترشیاری در غرب آمریکای شمالی با کانسارهای طلا- کوارتز مشخص شدهاند و از جمله میتوان از کانسار تونوپاه Tonopah، روهاید Rawhide، گلدفیلد Gold Field و کومستوک لود Comstok Lode در ایالت واشنگتن و کانسار جاربریج Jabrige در ایالت نوادا نام برد. در آفریقای شمالی در کشورهای اتیوپی، اوگاندا، کنیا و موزامبیک کانسارهای حاوی طلای آزاد در اثر کوهزایی آلپین ایجاد شده است.
طبقات ضخیم رسوبی- آتشفشانی ترشیاری به شکل کمربندی از کشورهای پرتغال، اسپانیا و ترکیه گذشته و به آسیا میرسد. در نتیجه کوهزایی آلپین کانسارهایی حاوی پیریت، آرسنوپیریت، اسفالریت، اتیبنیت، تتراهیدریت، بورنوتیت، گالن، آرژرانتیت، پیرارژیریت، استفانیت، سینابر و طلای آزاد در این کشورهای ایجاد شده است. کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا از کشورهای ترکیه، ایران، افغانستان و هیمالیا گذشته و در برمه خاتمه مییابد. کمربند شرق آسیا کوههای سوماترا، جاوه، برونئو و …را در بر میگیرد. فعالیتهای این دو کمربند ذخایر طلای مهمی را در این مناطق ایجاد کرده است.
با یک جمعبندی کلی وضعیت کانسارهای طلا در دورههای مختلف زمینشناسی میتوان نتیجه گرفت که توزیع طلا در این دورهها یکسان و یکنواخت نبوده است بلکه بیشترین تمرکز طلا در آرکئن و ترشیاری تا عصر حاضر بوده و این در حالتی است که مقدار در پروتروزوئیک و اوایل پالئوزوئیک نسبتاً کمتر بوده است. این روابط در شکلهای زیر نشان داده شده است.
روشهای تشخیص طلا
در طبیعت ممکن است برخی از کانیها و فلزات شباهتهای زیادی به طلا داشته باشند. پیریت با فرمول شیمیایی FeS2 یکی از این کانیها است که اغلب با طلا اشتباه گرفته میشود و به طلای ابلهان معروف است. به طور کلی برای تفکیک طلا از دیگر مواد، بایستی با ویژگیهای طلا آشنا باشیم. در ادامه به مهمترین ویژگیهای عنصر طلا که به تشخیص آن کمک میکنند، میپردازیم.
جلای ناگت طلا
طلا همواره جلای فلزی و براق دارد. ناگتهای طلا در طبیعت سطحی درخشان و بدون حالت مات و کدری دارند.
رنگ عنصر طلا
عنصر طلا دارای رنگ طلایی تا زرد میباشد. معمولاً طلا در طبیعت با نقره همراه است و هرچه مقدار نقره بیشتر باشد، رنگ آن بیشتر به سفیدی میل میکند.
شکل ظاهری
یکی از مهمترین تفاوتهای پیریت با طلا، شکل بلورین آن است. قطعات پیریت معمولاً زاویه دار و به صورت مکعب مربع، هشت ضلعی و یا پیریتوهدرون (پنج ضلعیِ دوازده وجهی) هستند. تکههای طلا که در رودخانهها و نهرها یافت میشوند معمولاً لبههای گرد شده دارند. در برخی موارد نادر طلا میتواند حالت کریستالی و بسیار شبیه به پیریت داشته باشد که در این صورت صرف نظر از ارزش بالای طلا، به خاطر داشتن شکل بلورین قیمت بسیار زیادی خواهد داشت.
خطوط رشد
کریستالهای طلا هیچگونه خطوط رشد مستقیمی ندارند؛ در مقابل کریستالهای پیریت عمدتاً دارای خطوطی موازی و مستقیم هستند. این خطوط حاصل تبلور کریستالهای پیریت میباشند.
وزن مخصوص
وزن مخصوص عبارت است از نسب وزن یک ماده نسبت به حجم آن. وزن مخصوص طلا ۱۹٫۳ است؛ بنابراین در نمونههای دستی، نسبت به بسیاری از مواد سنگینتر میباشد. برای مقایسهی بهتر، در جدول زیر وزن مخصوص طلا به همراه چند مادهی دیگر آورده شده است:
البته بایستی به یاد داشته باشید که در طبیعت طلا با دیگر عناصر و کانیها همراه میباشد؛ بنابراین نمیتوانید انتظار وزن بسیار بالایی داشته باشید. چنین وزن مخصوصی در تشخیص تکههای خالص یا آلیاژی طلا، بسیار مناسب عمل میکند؛ ولی برای سنگها و خاکهای حاوی طلا، بایستی از این روش صرف نظر کرد، چراکه میزان طلا در چنین موادی به قدری نیست که اختلاف قابل توجهی ایجاد کند.
رنگ خاکه
رنگ خاکهی طلا که از طریق کشیدن آن بر روی چینی بدون لعاب حاصل میشود، همواره زرد و طلایی است. در مقابل خاکهی کانی پیریت به رنگ سبز تیره میباشد. رنگ خاکهی مس نیز همانند رنگ خود آن، مایل به قرمز است.
سختی
سختی طلای خالص در مقیاس موس ۲٫۵ است، در حالی که سختی کانی پیریت ۶ تا ۶٫۵ است. همچنین سختی کانی مس حدود ۳ است و بنابراین، طلا نمیتواند سطح مس را بخراشد (جسم مسی دارای لبهی تیز میتواند بر روی طلا خراش ایجاد کند)؛ در مقابل پیریت به راحتی سطح یک سکه یا هر شئ مسی را میخراشد.
انعطاف پذیری
تکههای طلا بسیار انعطاف پذیر هستند و به راحتی با فشار خم میشوند. در مقابل پیریت شکننده است و در برابر فشار تا زمان شکستن مقاومت میکند.
بُرش خوردن
ذرات بسیار ریز طلا در طبیعت را میتوان با استفاده از یک جسم کوچک و تیز برش داد. چنین اتفاقی برای کانی پیریت رخ نمیدهد.
تشخیص طلا از کالکوپیریت
کالکوپیریت یکی از کانیهای خانوادهی پیریت و بسیار شبیه به پیریت است. فرمول شیمیایی این کانی CuFeS2 و تفاوت آن با پیریت در داشتن مس است و بنابراین از نظر رنگ دارای تفاوت اندکی با پیریت است.
سختی کالکوپیریت ۳٫۵ تا ۴ و وزن مخصوص آن نیز بین ۴٫۱ تا ۴٫۳ میباشد؛ ولی به طور کلی، روش تشخیص طلا از کالکوپیریت نیز مشابه راههای تشخیص این عنصر گرانبها از پیریت است.
تشخیص طلا از بیوتیت میکا
بیوتیت، یکی از کانیهای گروه میکا است و گرچه معمولاً سیاه رنگ است، گاهی نیز به رنگهای قهوهای تیره، قهوهای مایل به سبز، زرد و سفید دیده میشود. رنگ زرد بیوتیت بر اثر هوازدگی ایجاد میشود و ممکن است به خاطر ظاهر آن، با طلا اشتباه گرفته شود. این نوع بیوتیت که اصطلاحاً بیوتیت میکا هم گفته میشود، با مقداری فشار دادن شکسته و ورقه ورقه میشود. با این وجود ممکن است در نگاه اول رنگ طلایی و درخشان آن یابندهی مبتدی را با تصور یافتن طلا به وجد آورد.
روش دیگر شناخت طلا با استفاده از تیزاب و سنگ محک
در ابتدا بزارید برایتان توضیح دهیم که سنگ محک و تیزاب چیست؟ سنگ محک سنگی سیاه رنگ است که از سیلیسیوم و کوارتز تشکیل شده و در هنگام استفاده باید اندازه دمای بدن باشد. در توضیح تیزاب می توان گفت که همان اسید نیتریک خالص است که در عام به آن جوهر شوره گفته میشود.
حال برای آنکه بدانیم یک سنگ دارای فلز طلا میباشد یا خیر آن را چند بار روی سنگ محک میکشند و سپس روی آن تیزاب میکشند. حال یک سری واکنش را شاهد میباشید:
- اگر واکنشی رخ نداد یعنی عیار تیزاب با عیار فلز طلا یکی میباشد.
- اگر اثر رنگ خطوط روی سنگ کم رنگتر شد به آن معنی است که عیار فلز مربوطه پاینتر از عیار تیزاب است.
- اگر اثر خراشیدگی از روی سنگ حذف شد یعنی اصلا طلا نیست و یا مقدار بسیار ناچیزی طلا دارد.
حال شما با چند روش تشخیص سنگ طلا آشنا شدید اما باز هم روشهای دیگری وجود دارند مثلا میتوانید روی فلزی که شک دارید طلا هست یا نه خراشی ایجاد کنید و روی آن تیزاب بزنید و اگر دیدید که فلز طلا تغییری ایجاد نکرد یعنی طلای خالص یا حداقل با عیار بالاست و اگر سیاه شد یعنی درجه ناخالصی آن زیاد است و عیار خیلی پایینی دارد.
سلام عالی عالی
اسامی کانیهای طلادار زرشوران تکاب را بفرمائید
سلام میتونم از مطالبتون در پیج اینستاگرام استفاده کنم
با سلام، با ذکر منبع بله موردی نیست
سلام،خیلی خوب بود.ایکاش به غلظت اسیدنیتریک هم اشاره میکردید.
مرسی از اطلاعات تون