کانسارهای پلاسری

برخی از کانی‌ها در مقابل هوازدگی پایدارند و در اثر هوازدگی سنگ‌ها و متلاشی شدن آنها، در توده خاک باقی مانده و یا توسط باران، رودخانه، باد یا امواج حمل، و در نقاطی دیگر ته نشست می‌گردند. چنین تمرکزهایی از کانی‌های آواری را پلاسر می‌گویند.

طلا، مگنتیت، ایلمنیت، قلع، فلزات گروه پلاتین، کاسیتریت، کرومیت، روتیل، مونازیت، روتیل، ولفرامیت و الماس از جمله کانی‌هایی به شمار می‌روند که می‌توانند تشکیل پلاسر بدهند. کانسارهای پلاسر اصلی ترین منابع تولید جهانی قلع، الماس، نیوبیم، زیرکن و تیتانیم به شمار می‌روند. مهمترین خصوصیت کانی‌های مذکور، مقاومت مکانیکی و شیمیایی و وزن مخصوص بالای آنها می‌باشد.

 

میزان ذخیره و عیار کانسارهای پلاسر معمولاً پایین است، اما خصوصیاتی نظیر روش‌های استخراج کم هزینه و آسان، روش‌های فراوری ساده و عدم نیاز به خردکردن ماده معدنی سبب می‌گردد تا این ذخایر از ارزش اقتصادی مناسبی برخوردار باشند. این کانسارها اکثراً در سنوزوئیک تشکیل شده‌اند. پلاسرها به انواع زیر تقسیم می‌شوند:

• الف) پلاسرهای آبرفتی یا رودخانه‌ای
• ب) پلاسرهای بومی یا بازماندی
• ج) پلاسرهای ساحلی
• د) پلاسرهای دامنه ای یا دلوویال
• د) پلاسرهای واریزه‌ای یا کوه رفتی
• ه) پلاسرهای یخچالی
• و) پلاسرهای بادرفتی

در ادامه، مهم ترین انواع پلاسرها از نظر کانسار سازی مورد بحث قرار می‌گیرند

مقطع عرضی محل تشکیل کانسارهای پلاسر بومی، واریزه‌ای و آبرفتی

محل‌های مناسب تشکیل پلاسرهای آبرفتی در یک مآندر (سلی، ۲۰۰۰ ).

انواع کانسارهای پلاسری:

پلاسرهای آبرفتی

از نظر کانسار سازی، پلاسرهای آبرفتی از مهمترین نوع پلاسرها به شمار می‌روند. پلاسرهای آبرفتی در همه مراحل یک سیستم رودخانه‌ای، از مراحل جوانی تا پیری تشکیل می‌گردند؛ اما در دوره‌هایی از مراحل جوانی و پیری که میزان رسوب‌گذاری بیشتر از فرسایش است، کانسارهای با عیار و ذخیره بالا تشکیل می‌شوند.

در اثر فرسایش سنگ‌های منشأ، کانه‌های سنگین از آنها جدا شده، توسط آبرودخانه منتقل گردیده و در طی مسیر رودخانه، در محل های مناسب، بر اساس وزن مخصوص، از کانی‌های باطله جدا می‌شوند. در محیط های آبرفتی، مهمترین مکان‌ها برای تجمع کانی‌های سنگین با ارزش عبارتند از:

• الف) انحنای داخلی مآندرها
• ب) تراس‌های رودخانه‌ای
• ج) دره‌های پرشده
• د) محل خروج رودخانه از منطقه کوهستانی به دشت
• ه) پشت موانع کف رودخانه
• و) درون حوضچه‌های واقع در زیر آبشارها
• ز) درون چالاب‌های موجود در مسیر رودخانه
• ح) محل تلاقی رودخانه‌های فرعی با رودخانه‌های اصلی

انواع کانسارهای پلاسری (محیط تشکیل)

انواع محیط‌های تشکیل پلاسر

• الف) انحنای داخلی مآندرها،
• ب) حوضچه‌های واقع در زیر آبشارها،
• ج) چالاب‌های موجود در مسیر رودخانه،
• د) محیط های ساحلی (پلومر، ۱۹۹۱)

از جمله روش‌هایی که در بعضی از نقاط دنیا به منظور استحصال کانه‌های پلاسری مورد استفاده قرار می‌گیرد، روش شنشویی توسط ظرفی به نام لاوک است کهروش پانینگ نامیده می‌شود. در این روش، قطعات ریز کانه‌های سنگین با شستشوی مداوم رسوبات درون ظرف و خارج شدن کانی‌های سبک، در کف ظرف باقی می‌مانند. در بعضی موارد، کانه‌های با اندازه نسبتاً بزرگ نیز ممکن است یافت گردد که به دلیل فرآیند فرسایش رودخانه، دارای حاشیه‌های گردشده می‌باشند.

از مهمترین کانسارهای پلاسر آبرفتی دنیا می‌توان به کانسارهای طلا و اورانیمویت واترزراند ۲ در آفریقای جنوبی اشاره نمود. حوضه رسوبی ویت واترزراند، دارای بزرگ‌ترین ذخایر طلا در دنیاست (۱۶۰×۳۲۰ کیلومتر) که شامل شش محدوده اصلی طلاست. طلا و اورانیم موجود در این کانسار از کنگلومراهای موجود در پلاسرهای آبرفتی بسیار قدیمی به سن آرکئن ( ۲۶۰۰ – ۲۵۰۰ میلیون سال قبل) استحصال می‌گردد. عیار متوسط طلا در این کانسار ۱۰ گرم در تن (پی پی ام) بوده و در بین سال‌های ۱۸۸۶ تا ۱۹۸۴ حدود ۳۵۰۰۰ تن طلا از این معدن استخراج شده است (سلی و همکاران، ۲۰۰۵).

قطعه صیقل داده شده از کنگلومرای پلاسری طلادار معدن ویت واترزراند واقع در آفریقای جنوبی. کانی‌های تخریبی پیریت زردرنگ به وضوح قابل مشاهده است (سلی و همکاران، ۲۰۰۵).

 

پلاسرهای بومی یا بازماندی

کانسارهای پلاسری بومی یا پلاسرهای بازماندی، در فاصله‌ای بسیار نزدیک به سنگ منشأ خود قرار دارند. عمل بازیافت کانی‌های مقاوم که از جمله خصوصیات بارز کانسارهای پلاسر نوع آبرفتی و ساحلی است، بر روی کانسارهای پلاسر بومی یا بازمانده عمل ننموده و از همین رو، عیار ماده معدنی در این نوع از کانسارها معمولاً پایین تر از کانسنگ‌های معادل در سایر محیط های پلاسری است.

درجه غنی شدگی ماده معدنی در کانسارهای پلاسر بومی به میزان زیادی تحت تأثیر توپوگرافی و آب و هوا قرار دارد، به طوری که مناطق مرتفع و آب و هوای نیمه حاره ای با بارش شدید، از جمله محیط های مناسب جهت تشکیل این قبیل از کانسارهای پلاسر به شمار می‌رود (سلی و همکاران، ۲۰۰۵).

 

پلاسرهای ساحلی

کانسارهای پلاسری ممکن است در محیط ساحلی و توسط عملکرد امواج دریایی که سبب جورشدگی طبیعی رسوبات ساحلی می‌گردند، تشکیل شوند. این فرایند سبب می‌گردد تا کانی‌های سبک از محیط، شسته شده و کانی‌های سنگین بر جای بمانند. در بعضی موارد، انتقال رسوبات توسط باد نیز ممکن است نقش مهمی را در تشکیل نهشته‌های ماسه‌ای ساحلی ایفا نماید. منشأ ذخایر پلاسر ماسه‌ای عموماً کمپلکس‌های آذرین و دگرگونی مربوط به پرکامبرین است (ادواردز و آتکینسون، ۱۹۸۶)

مناطق مناسب و ایده آل جهت تشکیل ذخایر پلاسر ساحلی (ایوانز، ۲۰۰۰)

از مهمترین نهشته‌های ساحلی می‌توان به ماسه‌های سیاه حاوی تیتانیم اشاره نمود. کانسار روتیل- زیرکن- ایلمنیت انیبا ۱ واقع در شرق استرالیا از جمله کانسارهای با اهمیت اقتصادی بالا به شمار می‌روند. در این کانسار، تمرکز کانی‌های سنگین با ارزش، درون ماسه‌های ساحلی عدسی شکل رخ داده است.

مقطع عرضی کانسار پلاسر ساحلی انیبا واقع در شرق استرالیا (ایوانز، ۲۰۰۰)

پلاسرهای دامن های (دلوویال)

ابعاد این پلاسرها که در دامنه کوه‌ها تشکیل می‌شود از چند ده متر تا چند صد متر متغیر می‌باشد. این پلاسرها با دورشدن از سرچشمه، کم عیارتر می‌شوند و از علل اصلی این پدیده می‌توان به امتزاج کانی‌های ارزشمند، با خرد هریزه‌های دامنه و همچنین فرسایش آنها به جهت حمل به پایین دست دامنه اشاره نمود.

 

پلاسرهای یخچالی

از آنجا که یخچال‌ها به صورت توده‌های جامد حرکت می‌کنند، امکان جدایش کانه‌ها در آن بسیار کم است، ولی هرگاه در یخچال ذوب‌شدگی به وجود آید یک مجموعه رودخانه‌ای یخچالی حاصل از ذوب یخچال به وجود می‌آید که مهمترین پلاسرهای یخچالی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از معادن طلا در آلاسکا بدین طریق تشکیل می‌شوند.

منبع: زمین شناسی اقتصادی